از قطعات مهم هر خودرو شاتون (شاطون) است. این قطعه که وظیفه برقراری ارتباط بین میل‌لنگ و پیستون‌ها را بر عهده دارد، نقش مهمی در به حرکت درآوردن و تنظیم سرعت خودرو ایفا می‌کند. خرابی شاتون که به شاتون زدن معروف است علاوه بر اختلال در سیستم حرکتی خودرو، ممکن است به دیگر اجزای موتور هم آسیب وارد کند. شاتون‌ها اجزا و انواع مختلفی دارند که قصد داریم در این مطلب به بررسی آن‌ها بپردازیم و سپس عوامل و علائم خراب شدن این قطعه کلیدی را مرور کنیم.
شاتون چیست؟
شاتون در موتور اتصال بین میل‌لنگ و پیستون را برقرار می‌کند. همچنین یکی از وظایف این قطعه تبدیل حرکت عمودی (رفت و برگشتی) پیستون به حرکتی دورانی است. شاطون باید نیروی لازم جهت حرکت پیستون به سمت بالا را تامین می‌کند. پیستون برای ایجاد تراکم بین مخلوط سوخت و هوا در محفظه احتراق، حرکتی رفت و برگشتی دارد. نیروی لازم برای به حرکت درآوردن پیستون، از طریق میل‌لنگ تامین می‌شود. در نتیجه شاتون صرفا کار انتقال نیرو را انجام می‌دهد.
شاتون‌ها باید از مقاومت خوبی برخوردار باشد. در عین حال باید وسیله‌ای نسبتا سبک محسوب شود تا قدرت جابه‌جایی خوبی داشته باشد. به همین دلیل از فولاد برای ساخت این قطعه استفاده می‌شود. فولاد در برابر حرارت موتور و ضربه‌های ناشی از حرکت خودرو مقاوم است. همچنین فولاد به راحتی دچار خمیدگی نمی‌شود. گرما و ضربه‌های ناشی از احتراق و انتقال می‌تواند سبب شکستن یا خمیده شدن این قطعه شود. امروزه برخی از شاطون‌ها را با استفاده از آلومینیوم‌های مستحکم می‌سازند اما همچنان فولاد ماده محبوب‌تری برای این منظور به حساب می‌آید.
ساختار شاتون
این عضو کلیدی موتور دارای یک ساق، دو سر بزرگ و یک سر کوچک است.
میله میانی یا بدنه (ساق)
بین دو سر شاتون را بدنه می‌نامند. اغلب بدنه با سر کوچک و قسمت بالایی یاتاقان بزرگتر یک‌تکه است. ضربات پیستون از سر کوچک به بدنه منتقل شده و سپس به یاتاقان بزرگ می‌رسند.
سر کوچک (یاتاقان کوچک)
این بخش به صورت یکپارچه با بدنه ساخته می‌شود. سر کوچک به پیستون خودرو متصل می‌شود و ضربات پیستون در ابتدا به سر کوچک برخورد می‌کند.
سر بزرگ (یاتاقان بزرگ)
حرکت این یاتاقان منجر به چرخش لنگ و انتقال حرکت عمودی پیستون می‌شود. در حقیقت سر بزرگ بخش متحرک شاتون است. این قطعه دارای دو نوع متحرک دو تکه و متحرک یک تکه است.
انواع شاتون
بر اساس نوع انتقال روغن از بدنه به یاتاقان‌ها، می‌توان این قطعات را به دو نوع زیر تقسیم کرد.
- روغن‌کاری شده توسط مجرای داخلی: در این نوع مسیری برای روغن در تمام بخش‌های قطعه طراحی می‌شود.
- روغن‌کاری توسط سوراخ‌های کناره: در این حالت روغن از سوراخ میل‌لنگ و شاطون وارد محفظه روغن خواهد شد و در نهایت به کمک سوراخ‌های روغن‌کاری موجود در دیواره سیلندر، به اطراف پاشیده می‌شود.
شاتون‌ها در موتورهای خطی طراحی یکسان و مشابهی دارند. جنس این قطعات نیز در موتورهای خطی معمولا فولادی است اما برای موتورهای V شکل شاتون‌ها را می‌توان به روش‌های مختلفی طراحی کرد.
موازی
این شاتون به صورت عادی بر روی میل‌لنگ متصل خواهد. در نوع موازی هر سیلندر یک یاتاقان متحرک اختصاصی دارد.
لولایی
در نوع لولایی، شاطون‌‌های مقابل هم توسط یکدیگر روی میل‌لنگ بسته می‌شود و یاتاقان دیگر به کمک یک پین به ساق نخست متصل خواهد شد.
ضربدری
در نوع ضربدری یاتاقان متحرک اول روی شاتون مقابل بسته می‌شود و یاتاقان متحرک دوم بر روی میل‌لنگ سوار خواهد شد.
شاتون زدن چیست؟
شاتون زدن غالبا باعث گیرپاژ خودرو خواهد شد. زمانی که حجم روغن کارتل کمتر از حد مناسب باشد یا روغن خاصیت روان بودن خودش را از دست بدهد، مشکل شاتون زدن و احتمالا گریپاژ موتور رخ خواهد داد. در این مواقع پیستون به صورت خشک کار کرده و حرارت تا حد زیادی افزایش می‌یابد. پس از مدتی قطعات موتور دچار انبساط شده و شاطون قفل می‌شود. در نهایت فشار مضاعفی به شاتون وارد شده و احتمالا این قطعه شکسته خواهد شد.
علاوه بر این شاتون زدن ممکن است سبب شکستی در سیلندر نیز بشود. میل‌لنگ و یاتاقان‌ها نیز در این اتفاق آسیب خواهند دید و موتور نیاز به تعمیرات اساسی خواهد داشت.
تفاوت یاتاقان زدن و شاتون
علائم شاتون زدن و یاتاقان زدن مشابه است اما علت مشکل و نحوه بر طرف کردن آن تفاوت‌هایی دارد. هر دو مشکل ممکن است در اثر روغن‌کاری غیراصولی یا اختلال سیستم روانکاری رخ دهد. با این وجود ممکن است هر کدام ریشه‌ای جداگانه‌ای داشته باشند. همچنین خرابی یاتاقان می‌تواند منجر به شاتون زدن شود و شاتون زدن نیز ممکن است سبب اختلال یاتاقان شود.
برای درک تفاوت این دو مشکل باید به صدای تق‌تق در هنگام حرکت و بالا رفتن دور موتور توجه کرد. در صورتی که صدا در هنگام حرکت ثابت باشد مشکل به وجود آمده مربوط به شاتون زدن است اما اگر در حین بالا رفتن دور موتور، صدا افزایش یابد می‌توان گفت که موتور دچار یاتاقان زدن شده است. صدای شاتون زدن نیز معمولا کمتر از یاتاقان است.
علائم خرابی شاطون
خرابی شاتون یا شاتون زدن می‌تواند علائم مختلفی داشته باشید که مهمترین آن‌ها عبارتند از:
- روغن ریزی
- صدای غیرمعمول موتور
- پرت شدن قطعات به بیرون
- صدای تق‌تق از قطعات زیر کاپوت
عوامل خرابی شاتون
برای بررسی عامل خرابی شاتون باید به تعمیرگاه‌های معتبر مراجعه کرد. معمولا یکی از عوامل زیر منجر به خرابی این قطعه می‌شود.
- روغن‌کاری غیراصولی
- نقص عملکرد پیستون
- اختلال در سیستم احتراق
- استفاده مکرر یا ناگهانی و غیرصحیح از دنده معکوس
- کیفیت ضعیف قطعه
- تنظیم نادرست قطعه
- فرسودگی یا خرابی یاتاقان متحرک
- تصادف و سوانح شدید
جمع‌بندی
شاتون‌ها باید نیروی ایجاد شده از طریق میل‌لنگ را به پیستون انتقال دهند. هر شاتون از یک بدنه اصلی و یاتاقان‌های بزرگ و کوچک تشکیل شده است. همچنین این قطعه دارای سه نوع لولایی، موازی و ضربدری برای موتورهای V شکل است.
آسیب دیدن این قطعه منجر به شاتون زدن و خرابی خودرو خواهد شد. عدم توجه به این مشکل می‌تواند هزینه‌ها سنگینی را روی دست راننده بگذارد. نشانه‌هایی مثل صدای تق‌تق و روغن ریزی از علائم خرابی شاطون است. برای تعمیر قطعه یا در صورت مشاهده علائم حتما به تعمیرگاه‌های معتبر مراجعه کنید.
